گفتگو با گروهی از بانوان هنرمند سرشناس در زمینه سفالگری، گرافیک، نقاشی، نگارگری و خوشنویسی

گفتگو با گروهی از بانوان هنرمند سرشناس در زمینه سفالگری، گرافیک، نقاشی، نگارگری و خوشنویسی

در سالهای اخیر در ساحت هنرهای تجسمی. به یمن حضور زنان دستاوردهای هنری زیادی پیش روی جامعه گذارده شده است. نقش و موقعیت زنان در عرصه هنرهای تجسمی، در سال های اخیر چگونه بوده و در مقایسه با پیش از انقلاب شاهد چه تغییراتی بوده و چشم انداز آن چیست؟ اینها از جمله پرسش هایی است که با چند نفر از هنرمندان شناخته شده و بنام کشور در زمینه سفالگری، گرافیک، نقاشی، نگارگری و خوشنویسی در گفتگوی پیش رو مزرح گردیده است؛ خانم ها منیژه آرمین، فیروزه گل محمدی، فریده تطهیری مقدم، عذرا عقیقی بخشایش و نسرین عتیقه چی.] حضور چشمگیر زنان در عرصه فعالیت های هنری، نیز در پژوهش های هنری، غیر قابل تردید است. اسامی زنان شرکت کننده در بینال (دوسالانه)ها و نمایشگاهها و طرح روی جلد کتاب ها دلیل بر این مدعاست.
مصاحبه زیر بیانگر گوشه ای است از حرکت بالنده زنان در عرصه هنرهای مختلف مانند نقاشی، گرافیک، سفال، نگارگری و خوشنویسی. هر چند هنرمندان بنام دیگری میان بانوان در سال های پس از انقلاب در عرصه های رقابت ملی و بین المللی خوش درخشیده اند، ولی گفتار موجود توان و بضاعت ما بود در گفتگو با چند تن از زنان هنرمند کشور.

 

منیژه آرمین

سفالگر و نویسنده

 نقش زنان را در هنر سفالگری در سال های اخیر چطور ارزیابی می کنید؟
حضور زنان در هنر سفال معاصر، با ابعاد بسیار گسترده مطرح شده است. شماری از زنان در رشته مواد و سرامیک، دارای تحصیلات دانشگاهی بوده، با علاقه بسیار به رشد و پیشرفت سفال در زمینه تکنولوژی و حتی گاه هنر کمک می کنند. بعضی از فارغ التحصیلان این رشته ها به تولیدات سفال و سرامیک، حتی از جنبه هنری علاقه مند شده و کارهای بدیعی از خود ارائه داده اند؛ به عنوان نمونه خانم فلاح زاده (مهندس سرامیک) که به همراه همسر خود در میبد کارگاه سفال ترتیب داده و چند نفری از فارغ التحصیلان این رشته را نیز به کارگاه خود جذب کرده اند.
اگر بخواهیم به فعالیت زنان پس از انقلاب اشاره کنیم بهترین دستاورد عملی آن وجود دوسالانه های سفال است که بخصوص بعد از انقلاب، رونق بیشتری یافته است. به ویژه حضور چشمگیر زنان در این عرصه، شایان توجه است.
در گزیده آثار پنجمین نمایشگاه سفالگران معاصر ایران که در تاریخ ۱۳۷۵ به چاپ رسیده، از ۷۷ نفر شرکت کننده، سی و دو نفر آنها زن بوده اند یعنی کمتر از نیمی از شرکت کنندگان؛ در حالی که در گزیده دوسالانه سفالگران معاصر که در بهار ۸۰ به چاپ رسیده، از ۱۱۱ نفر شرکت کننده، ۶۷ نفر زن هستند. شایان ذکر است تعدادی از این زنان، دارای تحصیلات دانشگاهی در رشته هنری می باشند، از جمله: مهین نوره ماه (مجسمه سازی)، فریده تطهیری مقدم (طراحی صنعتی)، منیژه آرمین (مجسمه سازی)، پروین حیدری نسب، لیدا قدسی، خواهران سلطانی نسب و مریم سالور. همچنین تعدادی دارای تحصیلات دانشگاهی که به شکل حرفه ای به سفال پرداخته اند، مثل فخری گلستان، منیر قان بیگی و.. .. تعدادی از زنان به همراه همسران خود به تولید سفال می پردازند و به شکل زوج های هنری در عرصه سفال حضور دارند مثل منیر قان بیگی، پروین حیدری نسب، شبنم حجازی، رضوان مسئله دان و.. . این گروه می توانند یادآور سفالگری در دوره های پیشین باشند. با نگاهی به مجموعه دوسالانه هفتم یعنی آخرین دوسالانه سفال می توان تا حدی به موقعیت زنان در سفال معاصر پی برد.
آنچه در این زمینه قابل توجه است، دیدگاههای متفاوت نسبت به سفال است. سفال، تنها به شکل فرم های سنتی قدیم مطرح نیست بلکه به عنوان شیوه ای در بیان هنری به کار می رود. از جمله کسانی که از سفال به عنوان شیوه ای میان فرم استفاده کرده اند می توان از مریم سالور، نغمه بهارگیلانی، سکینه آقانسب، منیژه آرمین، عشرت سیروس، شهیده فروغی، مرضیه قره داغی، روح انگیز نعمتی و.. . نام برد. گروه بعدی کسانی هستند که سفال را با قالب های سنّتی، اما با نگاهی تازه و با تجربه های بدیع پرداخته اند از جمله: فریده تطهیری مقدم، پریسا حیدری، مینا رسول زاده، پروین حیدری نسب، روشنک محمدعلی، رضوان مسئله دان و.. ..
شایان ذکر است تعدادی از زنان در گوشه و کنار ایران به تولید سفال و حتی به جنبه های هنری می پردازند که متأسفانه به دلایل مختلف در دوسالانه های سفال ها شرکت ندارند.

 

عذرا عقیقی بخشایشی

خوشنویس و گرافیست

علت انتخاب این (هنر) توسط شما چه بود؟
به دلیل علاقه بسیار به خوشنویسی در سن نوجوانی وارد دنیای پر رمز و راز هنر شدم. با تشویق پدر و نیز مادرم (که خود از نسل خوشنویسان است) در ۱۶ سالگی موفق به اخذ مدرک ممتاز انجمن خوشنویسان ایران شدم که در آن زمان بسیار کم نظیر بود کسی با سن کم به این موفقیت نائل شود و این مسیر زندگی مرا تا حدودی روشن ساخت.

علاقه مند بودم بتوانم از هنر خوشنویسی، این هنر شریف و مقدس برای نسل امروز پیام تازه ای بدهم. با راهنمایی پدرم رشته گرافیک را برای ادامه تحصیل انتخاب کردم چون فقط در این رشته بود که می توانستم با مبانی هنرهای تجسمی آشنا شده و از خط و آنچه که فرا گرفته بودم نهایت استفاده را ببرم. از اوان کودکی خطهای نو و طراحی نام مجلات نظر مرا به خود جلب می کرد. به زبان ساده بگویم خیلی دوست داشتم کلمه را به گونه ای بنویسم که شکلی جدید داشته باشد و پیش از آن کسی کلمه را آن گونه ندیده باشد. چیزی که بعداً یاد گرفتم به آن طراحی حروف یا لوگوتایپ می گویند.

موقعیت زنان خوشنویس پس از انقلاب به چه صورتی است؟ در دو دهه اخیر شاهد رشد چشمگیر فعالیت زنان در رشته خوشنویسی هستیم. خوب یادم هست زمانی که به جمع زنان خوشنویس پیوستم تعداد بانوان در این رشته انگشت شمار بود. امروز بعد از گذشت بیست سال از آن زمان رشد کمّی و کیفی حضور زنان حیرت آور است. بانوان خوب توانسته اند توانایی ها و قابلیت های خود را بروز دهند. نگارش قرآن کریم توسط چند نفر از بانوان و نمایشگاههای متعددی که از آثار زنان در جای جای مملکت برگزار می شود گواه این مدعاست.

 آیا زنان در این رشته با موانع خاصی روبه رو هستند؟
موانعی که وجود دارد ربطی به جنسیت ندارد. آنچه مانع راه هنرمند است فرق نمی کند، چه زن باشد چه مرد. هنرمند با عشق به هنرش و با وظیفه و رسالتی که به واسطه هنرش احساس می کند دست به خلق اثر می زند و الحق که هنرمندان جامعه ما بخصوص خوشنویسان، اخلاص خود را در کار همواره ثابت کرده اند. متأسفانه حمایت لازم در جهت تأمین زندگی آنان صورت نگرفته یا بسیار ناچیز است. بعد از سال ها اخیراً مجلس طرحی را تصویب کرد که دستگاههای دولتی بودجه اندکی به خرید آثار هنری اختصاص دهند. آیا اجرا شدن این طرح بدون کم و کاست امکان دارد؟ چه کسی متولی این حرکت است؟ هنوز آثار هنرمندان در هیچ جا به طور کامل ثبت و ضبط نشده است.
جامعه ای که در حال توسعه است همان طور که در بخش های زیربنایی اقتصادی سرمایه گذاری می کند باید بیشتر از آن در بخش فرهنگی سرمایه گذاری کند. هنرمند در جامعه پیشرفته، اندیشه ساز اجتماع است، متأسفانه هنرمندان در برنامه ریزی های کلان جامعه به فراموشی سپرده شده اند. باید به آنان امکان هنرآفرینی و حضور در رده های بالای تصمیم گیری داده شود.

 تاریخچه کوتاهی از تحول این هنر در قبل و بعد از انقلاب را بگویید.
ده ساله بودم که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید و خاطرات زیادی از هنر خوشنویسی پیش از انقلاب ندارم. هنر خوشنویسی از صدر اسلام دارای پایگاه والایی بود. در منزلت این هنر مقدس همین بس که امام اوّل ما شیعیان حضرت علی(ع) کاتب قرآن و خوشنویس بود. رسول گرامی اسلام نیز به جوانان خط نوشتن را توصیه فرموده است.
زنان مسلمان از صدر اسلام تا کنون با هنر خط انس و ارتباط قابل توجهی داشته اند. این علاقه و شوق گاهی به صورت های بسیار عالی تجلی پیدا کرده است. آنان با داشتن روحیه ایمان و تقوا و با عشق و اخلاصی که نسبت به قرآن و حدیث داشته اند روح حساس و ظریف خود را در راه خدمتگزاری قرآن و حدیث به کار گرفته و در این زمینه پدیده های زیبایی آفریده اند.
بیشتر زنان مسلمان هنر خط را می آموختند تا در ترویج قرآن و حدیث به کار گیرند. نمونه قرآن های خطی به جا مانده از زنان خوشنویس در کتابخانه آستان قدس رضوی و موزه آستان حضرت معصومه(ع) در قم از پرارزش ترین سرمایه های فرهنگی کشور محسوب می گردد.
متأسفانه تذکره نامه ها و تاریخ نگاری از زنان خوشنویس در پیش از انقلاب بسیار ضعیف و کمرنگ است. زمانی که برای جمع آوری و تألیف کتاب زنان خوشنویس با همراهی و مشاوره پدرم به کنکاش و جستجو پرداختیم به تعدادی از آثار زنان به طور جسته و گریخته دسترسی پیدا کردم، نیز قرآن ها و ادعیه ای که به خط نسخ یا ثلث با پختگی و قوّت تمام تحریر شده بود تا جایی که از نظر ارزش هنری چیزی از آثار مردان کم نداشت، که در مجموعه ای با عنوان «زنان خوشنویس در تمدن اسلامی» جمع آوری کردم. در ادامه پژوهش تعدادی از زنان خوشنویس، پس از انقلاب معرفی شده اند تا قطره ای باشد از دریا.

چشم انداز آینده هنر خوشنویسی را چگونه می بینید؟
هنر خوشنویسی در پیش از انقلاب دچار رکود عجیبی شده بود تا آنجا که طرح و برنامه تغییر زبان رسمی به میان آمده بود. پیروزی انقلاب اسلامی همان طور که در خیلی از زمینه ها باعث نجات ارزش های مقدس در جامعه شد، در زمینه خوشنویسی نیز این هنر شریف را که رو به فراموشی بود، زنده کرد و به رشد و بالندگی آن جهت داد. پیوسته این حرکت ادامه دارد و با نیروهای جوان که در این رشته هنرجویی کرده و خوب توانسته اند با ذوق و استعداد سرشار خود، الفت و دوستی با هنرهای دیگر مثل گرافیک و نقاشی برقرار کنند، روز به روز در حال توسعه و گسترش است

نسرین عتیقه چی
نقاش و استاد دانشگاه

جایگاه زنان نقاش
جایگاه هنرمندان زن در این رشته کجاست؟
در حال حاضر به گمانم هنرمندان زن در این رشته نسبتاً از موقعیت های خوب و مناسبی برخوردارند، زیرا با افزایش دانشکده ها و آتلیه های هنری که در این زمینه فعالیت دارند، شمار داوطلبان این رشته افزایش یافته و امروز با دید مثبت تری به نقاشی نگاه می شود.
ممکن است زنان با توجه به شرایط و مسئولیت ها و تعهداتی که بر عهده دارند از جمله مسئولیت خانه و خانواده، تربیت فرزندان و.. . به ناچار وقت کمتری برای ارائه آثار هنری صرف کنند اما به تصور من باز با توجه به توانمندی و قدرت فکری زنان، در این عرصه می توانند خوب بتازند و در دنیا صاحب مقام های بزرگ هنری گردند.

پیشینه هنری بانوان نقاش
لطفاً تاریخچه کوتاهی در باره وضعیت زنان کشورمان در زمینه هنر نقاشی ارائه دهید.
پس از انقلاب اسلامی فعالیت زنان در این رشته و دیگر رشته های هنری به طور چشمگیری افزایش داشته است، به طوری که هر روز شاهد پیشرفت ها و فعالیت های بیشتری در این زمینه هستیم. در گذشته اساتید زن در دانشکده ها به تعداد بسیار کمی بود و یا کسی در این زمینه فعالیتی نداشت اما با گسترش این هنر و دامنه دار شدن نقاشی به لحاظ خصوصیت آن و بیان آنچه درون فرد می باشد توسط نقش و رنگ، توانست هنرمندان زیادی به ویژه زنان بسیار پرتلاش و باتجربه ای را در این عرصه به جامعه هنری تحویل دهد که با توفیقات الهی روز به روز با تلاش مستمر زنان و با حمایت های دولت، ارگان ها و نهادها بتوانند جایگاه محکم تر و صاحبان سبک ها و شیوه های هنری در سراسر دنیا شوند.

چشم انداز این هنر را میان زنان نقاش کشورمان چطور می بینید؟
یکی از مسائل مهم توجه مسئولان به هنر نقاشی است؛ توجه آنان باعث می گردد توجه عامه مردم نیز به هنر بیشتر گردد، حتی نظریات، پیشنهادها و انتقادات خود را در این زمینه ارائه دهند و صاحب نظر شوند.
خرید آثار هنری و توجه به هنرمندان پیشکسوت و جوان، ارزش نهادن به جایگاه هنر نقاشی، برگزاری نمایشگاههای داخلی و خارجی، برگزاری هر چه دقیق تر و بهتر دوسالانه ها اطلاع رسانی از طریق وسایل ارتباط جمعی راههای مؤثری جهت تقویت و ترویج هنر نقاشی به شمار می آید.
چه بسا زنان بسیار توانمند و صاحب اندیشه و سبک در سراسر کشور وجود دارند که می توانند با تبادل نظریات و آثار خود با سایر جوامع و ملل به سطح علمی و عملی خود بیفزایند، که باعث رشد فزاینده هنر نقاشی در سراسر کشور خواهد شد. ان شاءاللَّه با توفیقات الهی بتوان در این زمینه به مراتب بالایی دست یافت.

 

خانم فیروزه گل محمدی
گرافیست، نقاش و تصویرگر کتاب کودک

موفقیت هنرمندان زن در این رشته تا چه حد است؟
به نظر من هنر در هر شکل آن زنانه، مردانه نیست که بررسی کنیم کدام گروه موفق ترند. هر کس بیشتر انرژی بگذارد و خلاق تر باشد و فعالیت کند موفق تر است. عده بسیاری از دختران جوان و زنان گرافیست را می شناسم که موفق اند، همان طور که مردان؛ اما فرق این است که موضع مردسالاری جامعه، پذیرش زنان متخصص را مشکل می کند.

موانع خاص پیشرفت زنان در عرصه هنر گرافیک چیست؟
همان طور که اشاره شد مشکل اصلی زنان، در تمام رشته های هنری، فرهنگ جامعه است که در پذیرش زنان متخصص دچار فقر فرهنگی است.

آیا انقلاب اسلامی در کار شما تأثیرگذار بوده است؟
قطعاً همین طور است. کار من پس از انقلاب اسلامی رشد کرد. البته تا آن زمان هم که دانشجو بودم، رشد کرد، ولی تا حدی! اگر در این زمینه جدی نبودم، در جایگاهی که الان ایستاده ام نبودم. مانعی در راهم نبود، ولی آن گونه هم که انتظار داشتم نبود.

خلاصه ای از روند کار تصویرگری کتاب کودک پس از انقلاب بیان کنید.
از صحبت گرافیک می توانم به بخش تصویرگری کتاب کودک اشاراتی داشته باشم. تصویرگری کتاب کودک پیش از انقلاب کار جدیدی بود که کانون پرورش فکری کودکان آن را شروع کرده بود و خیلی خوب آن را جلو برد و ما را در دنیا به پایه پنج کشور بزرگ دنیا در این زمینه رساند. بعد همه چیز عوض شد. تصویرگران موفق رفتند و نسل جدیدی رشد کرد. اگر خاطرتان باشد تا سال ها کیفیت چاپ بخصوص زمان جنگ خیلی بد بود و این به کتاب های کودکان که تصاویر رنگی داشت نیز کشیده شد. در همین زمان نسل جدید تصویرگری رشد کرد. ما در مسابقات شرکت می کردیم و برنده می شدیم، ولی در ایران همان کارهای برنده با کیفیت بسیار پایینی چاپ می شد. کم کم کتاب های ترجمه و کتاب های بازاری برای کودکان زیاد شد و تصویرگران ما یکی پس از دیگری از صحنه خارج شدند و به کارهای دیگری پرداختند و عده کمی مانده اند. در این دوران پس از انقلاب از نظر کمیت رشد کردیم، ولی از نظر کیفیت به هیچ وجه. وقتی در ۲۵ سال پیش جزو پنج کشور اوّل دنیا بودیم اگر رشد کرده بودیم امروز باید اوّلین کشور دنیا باشیم، ولی نیستیم.

 

فریده تطهیری مقدم
مینیاتوریست

موفقیت هنرمندان زن در این رشته چقدر است؟
در دوران معاصر زنان فرصت و زمان و امکان اجتماعی بیشتری برای آفرینش هنری پیدا کرده اند. حضور زنان در عرصه هنر بسیار پررنگ تر شده، طبعاً در زمینه نگارگری نیز این اتفاق افتاده است. در حال حاضر بسیاری از هنرمندان خوب نگارگر، زنان هستند.

آیا زنان با موانع خاصی در این زمینه روبه رو هستند؟
از نظر یادگیری خیر، ولی از نظر برخورد اجتماعی بله. پاره ای از اوقات عدم پذیرش مسئولیت، وارستگی به شمار می آید و این آفت بزرگی است. عدم پذیرش مسئولیت، وارفتگی است، نه وارستگی. در هنجاربخشی در جامعه زنان و به ویژه زنان هنرمند نگارگر باید در حاشیه کار کنند.
می توان مسئولیت پذیرفت، حال می ماند مدیریت کردن مسئولیت های پذیرفته شده، که زن ها مدیران بسیار توانایی هستند چرا که زندگی خانوادگی با شرح وظایف متعدد را اغلب زنان مدیریت می نمایند.
هنر به طور اعم و هنر تجسمی (که نگارگری در آن جا می گیرد) علاوه بر تکنیک و مهارت، نیاز به معیار برای انتخاب دارد حتی اگر معیار، حسی باشد. برای معیار داشتن، اندیشه و انتخاب لازم است. پس زنان ما باید اندیشه کردن در مورد نگارگری (که طبعاً نیاز به پژوهش در آثار قدیم و هنر جهان لازمه آن است) را در برنامه کار خود قرار دهند و در این موارد فقط به اساتید اعم از مذکر یا مؤنث تکیه نکنند.
امروزه ابزار ارتباطات با اعتلای بسیار در دسترس می باشد. باید علاوه بر صورت هنر که «مهارت و تکنیک» رکن مهم آن است، به عمق و اندیشه نیز پرداخت. هنر نگارگری امروزه از این فقر رنج می برد، چه میان آقایان و چه میان خانم ها. ناگفته نماند شاید هنر تجسمی ما به طور اعم دچار فقر اندیشه و معیار باشد!

سیر تحول نگارگری قبل و بعد از انقلاب به چه صورت است؟
اگر بخواهم جواب کامل بدهم کتابی در این زمینه باید تدوین نمود، ولی خلاصه کلام آنکه، پس از انقلاب، پرداختن به هنر به طور عام و هنر تجسمی به طور خاص و نگارگری به طور ویژه تر بیشتر شده، لااقل پی گیری هایی برای به رسمیت شمرده شدن آن شده است.
چرا که در گذشته کسانی که به نگارگری می پرداختند افتخار یا ارزش مثبتی برایشان نبود. امروزه جایگاه پرداختن به این هنر بالاتر رفته است ولی جایگاه اصلی فقط با آماده سازی بستر پژوهش و افزودن آگاهی هنرمندان، و در مرحله بعدی افزودن آگاهی جامعه رخ می دهد.
انقلاب اسلامی و تحولات آن در آثار بنده تأثیرات زیادی داشته است و فعالیت های زیادی در این چند ساله داشته ام، که به امید خدا ادامه خواهم داد.
حتماً باید در این هنر به ریشه ها توجه واقعی شود، یعنی برنامه ریزی – طرح سؤال درست – پژوهش و شناخت کمّی و کیفی آثار گذشته در بستر واقعی آثار که تنگاتنگ با فرهنگ مکتوب باشد.
بازتاب این اتفاقات، چشم انداز این هنر را بسیار امیدوارانه خواهد کرد. به هر حال هنرمندانی که حضوری مدام، با قوام، با اندیشه و تحلیل و پژوهش در این زمینه دارند مایه امیدواری هستند. بسیاری از شاگردان اساتید (که امروزه خود به اساتید معتبری تبدیل شده اند) از جمله شاگردان استاد مطیع، تلاش کرده اند هم در تئوری و هم در عمل توانایی خود را بالا ببرند.

جشنواره بین المللی فیلم، موسیقی و هنرهای تجسمی توراندخت